Offer og andre overgriparar?

Den 6. april hadde Bjørn Nistad ein interessant og fyldig kronikk i Klassekampen under overskrifta «Ofre og overgripere». Det er mykje ein kunne kommentert i den velskrivne og provoserande kommentaren, så eg kan jo byrje med det eg er samd med Nistad i: Det er absolutt rett at baltarane (og konkret estarane) bør erkjenne at historia ikkje er noko enkelt svart-kvitt-forteljing der dei sjølve alltid er offer. Dette er ein problematikk som er svært forståeleg på psykologisk grunnlag, og like vanskeleg å finne lettvinte løysingar på. Mange estarar forstår dette alt i dag, og eg helsar velkommen ønsket om ei nyansert historieforståing.
Når dette er sagt, synest eg ikkje at ein norsk lesar sit att med noko særleg nyansert bilete etter å lese kronikken i Klassekampen. Det er vesentleg skilnader mellom dei baltiske landa, så i det vidare vil eg halde meg til å kommentere den estiske situasjonen, som eg kjenner best. Det er tydeleg at Nistad kjenner den russiske versjonen av historia frå innsida, medan han kommenterer situasjonen for estarane som ein (informert men ikkje nøytral) utanforståande. Ei ærleg sak, det.

Kronikkforfattaren slår an tonen med å fortelje om den kreftsjuke Arnold Meri som mellom anna har vore leiar av Estlands antifascistiske komité og som har vore «plaget av en rettsprosess der estiske myndigheter hadde prøvd å få ham dømt for folkemord». Min første reaksjon når eg les denne retorisk effektive opninga er at ein gjennomsnittleg norsk lesar neppe vil ha ei forståing av kva Estlands antifascistiske komité er, langt mindre kva tyding ordet fascist vil ha for ein estar i denne samanhengen. Eg må bruke litt plass på å klargjere dette, ettersom ordet «anti-fascistiske» er eigna til å vekkje sympati hos norske lesarar.

For estarane er det ein del av den grunnleggjande livsopplevinga at dei i 50 år var fråtekne historia si. Dei som gjorde ein innsats for den sovjetiske sida, vart offisielt heidra og dekorert, og som Nistad er inne på hadde nok mange av dei ærlege nok motiv, uansett om den estiske opinionen ser dei som landssvikarar i dag. Men alle dei som kjempa mot den ulovlege okkupasjonen måtte vente eit halvt hundreår før dei fekk lov til å fortelje si historie, og den historia var at dei såg på tysk uniform som det einaste høvet dei hadde til å verje fedrelandet sitt. Når så mykje undertrykt historie og fortrengde minne kjem til overflata, og når offisiell sovjetisk propaganda har diskreditert seg sjølv så mykje at ein estar ikkje lenger vil tru på dei delane av den versjonen som trass alt var sann, er det mykje forlangt å vente at alt som kjem opp er særleg nyansert.

Men tilbake til den historiske forståinga av omgrepa fascisme og antifascisme: Estland har aldri hatt noko vesentleg organisert politisk rørsle som svarar til vanlege definisjonar på fascisme. På 1920-talet var Republikken Estland på mange måtar ein freistnad på å skape eit mønster-demokrati, men valordningane førte til ustabilitet og for små fraksjonar, og dette var med på å undergrave demokratiet. På 30-talet bana dette vegen for mindre demokratiske krefter og mildt diktatur, men ikkje for noko ein kan kalle fascisme. Det næraste måtte då vere den populære rørsla kring veteranane frå fridomskrigen (VAPSane), men statskuppet til krinsen kring Konstantin Päts og etableringa av regimet før andre verdskrigen var om noko eit kupp for å hindre at slike krefter skulle kome til makta. Vi kunne med ein viss rett hevde at kuppet var eit «anti-fascistisk statskupp».
Då den andre verdskrigen kom, og mange estarar etter kvart kjempa i tysk uniform, hadde dette ikkje noko å gjere med fascismen som ideologi. Det var det høvet dei såg for å forsvare landet mot eit regime dei hadde sett før – Stalin-regimet. Utan tvil fanst det krigsforbrytarar blant estarane på «tysk» side, og dette er noko Nistad kan ha rett i at mange estarar har vanskeleg for å takle. Men det gjer ikkje fascismen til nokon estisk ideologi.

Men så skjer det som på mange måtar har gjort orda fascisme og antifascisme til ubrukelege ord i estisk samanheng: Då Sovjetunionen går sigrande ut av verdskrigen, blir fascisme eit generelt skjellsord for alle estarar som ikkje er begeistra for sovjetmakta. Sjølvsagt blir alle dei som av ein eller annan grunn samarbeidde med tyskarane til fascistar, men det er berre byrjinga. Dei fleste estarar vil ha opplevd at nokon (som regel russisktalande) har kalla dei fascistar, og særleg var dei av estarane erke-fascistar som gav uttrykk for at dei ikkje såg på Sovjetunionen eller Russland som den store frigjeraren.
Det er dette ein estar høyrer når han eller ho høyrer om Estlands antifascistiske komité. Og mykje tyder på at dette heller ikkje ligg langt unna den tydinga komiteen sjølv legg i det. Dei fleste av medlemmene er russarar, i tillegg var altså same Arnold Meri aktiv saman med forfattaren Uno Laht som har ei fortid i NKVD, forgjengaren til KGB.
Komiteen har som føremål å granske nynazististisk ideologi og fiendskap mellom etniske grupper og slike tendensar i den estiske statsmakta. Underforstått: Dei meiner den estiske staten i dag har fascistiske og nazistiske tendensar.
Det er mykje ein kan kritisere den estiske staten for, men dette verkar likevel som ein bom på målet, og blir best forståeleg i lys av den bruken av «fascist» som estarane berre har vorte så altfor kjent med. Og det tristaste av alt er at nettopp denne bruken ofte er med på å gjere det nesten umogleg å få til ein fornuftig offentleg samtale om fascisme og nazisme i Estland.

Men så til prosessen mot Meri. At denne ikkje skulle vere ei rettferdig rettssak men ein propagandistisk farse er noko alle estarar har høyrt før, men då frå russisk side, der dei er altfor vane med å høyre ting som ikkje er sant. Om det skulle vere sant, har Russland sanneleg ikkje gjort det enkelt for estarane å innrømme det. Men det er heller ikkje grunn til å ta det for god fisk at det skulle vere rein propaganda å gjere etterkrigstida i Estland til ei kriminalhistorie. På mange måtar var det akkurat det ho var, og anten deportasjonane etter formelle definisjonar var folkemord, brotsverk mot menneska, eller noko anna, var dei eit så djupt traume for det estiske folket at det kjem til å ta mange tiår enno å kome over det. Ikkje minst fordi ein aldri har hatt høve til å ta oppgjeret før.

Dei 251 personane, blant dei spedborn og personar som ikkje kan ha hatt skuld i noko som helst, som vart sende til Sibir i krøttervogner, ein stor del av dei for å døy, fekk ikkje nokon rettargang, langt mindre fikk dei utsetjing eller fritak for å møte i retten på grunn av dårleg helse. Alt dette fekk Arnold Meri.
Det er godt mogleg han på sett og vis var ein ærleg og heilstøypt mann som heile livet meinte han kjempa for gode motiv. Men det gjer ikkje medansvaret hans for deportasjonane mindre. Vi får aldri vite kva dommen ville blitt, men etter sjølv å ha høyrt Arnold Meri fortelje i intervju at han såg på det han var med på som heilt vanleg reinsing av strategiske område for farlege element, er det vanskeleg å sjå på det som anna enn nødvendig for den psykiske helsa og rettskjensla til eit heilt folk at ein prøver å ta eit sivilisert oppgjer med dette.

Nistad går vidare med å nemne fem punkt i den baltiske historieforståinga som han meiner er skeiv. Han har nokre poeng, men fleire av dei kan opplevast som stråmannargumentasjon, ettersom det er relativt få estarar som vil ha eit så unyansert syn som analysen kan tyde på.
Eg har alt vore inne på kvifor eg meiner det er heilt villeiande å kalle regima i mellomkrigstida for fascistiske. Nistad har heilt rett i at det er gale å idyllisere desse regima, men dette er eit ukontroversielt standpunkt som ein stor del av den estiske opinionen vel vere samde med han i.
At ein «betydelig del» av folket skulle vere for innlemminga i Sovjetunionen gjer dei ikkje til eit demokratisk fleirtal – og dessutan hadde dei ikkje då sett den terroren som følgde i den første stalinistiske perioden.
Men særleg interessant er kommentaren om at dei hundretusena som «deltok i gjenoppbygginga» blir karakteriserte som okkupantar. Det er klart at det kan opplevast som himmelropande urettferdig for alle dei som trudde dei berre flytta til ein nyoppteken medlem i Sovjetunionen når ein estar kallar dei okkupantar. Det er ikkje vanskeleg å forstå at dette vil kjennast som unyansert sett frå russisk side. Og ikkje desto mindre vil det vere reinaste sanning sett frå estisk side. Det var ein okkupasjon med påfølgjande kolonisering, og det at dei hundretusena av russarar som kom ikkje var medvitne om dette opplevde det på ein annan måte, forandrar ikkje saka for estarane.

Det er tendensiøst når Nistad snakkar om det sjølvstendeperioden i mellomkrigstida som ein «parentes» i Baltikums historie. Gjer det at mindre og større stormakter har kjempa om, vunne og tapt herredømmet over områda i fleire hundre år det til ein parentes når urfolket oppnår sjølvstende?
Nasjonalstaten er historisk sett eit nytt fenomen uansett om vi snakkar om Norden, Baltikum eller andre land, og det verkar på ein pussig måte som om kronikken impliserer at denne konstruksjonen skulle vere meir naturleg i Skandinavia. Det er soleklart at tysk adel, svenske generalguvernørar og russiske embetsmenn er ein viktig del av historia om landa. Men størstedelen av folket i Estland var nettopp estarane. I 1934 – før andre verdskrigen gjorde ein tragisk slutt på både den tysk-baltiske og Estlands-svenske minoriteten -- utgjorde dei etniske estarane 88% av folketalet. Rett etter krigen utgjorde dei heile 97% av folketalet – i dag utgjer dei vel 68 prosent.
Det er vanskeleg å sjå på det som følgde som noko anna enn ei kolonisering, uansett kor uskuldige og bortnarra dei enkelte kolonistane måtte vere.

Mange russarar er truleg heilt uskuldige i at dei har fått inn storrussiske, sjåvinistiske haldningar med morsmjølka – men det er desse haldningane som lever når mange russiskspråklige ikkje ser det som relevant eller nødvendig å lære seg estisk. Det estiske folket har opplevd å vere truga av utsletting, og estisk som det einaste riksspråket (men med høve til å nytte russisk på lokalplan) ser – sei gjerne diverre – ut som den einaste løysinga som inneber reell integrering utan at det i praksis er estarane som mistar retten til å bruke morsmålet sitt i eige heimland. At dette er vanskeleg for mange av Estlands-russarane, kan vi godt forstå, og debatten held fram i Estland.

Atten år etter gjenopprettinga av sjølvstendet er estarane framleis prega av eksistensiell angst for å miste fridomen. Velmeinande vestlege meiner ofte dette er reine etterverknader og har lite å gjere med situasjonen i dag, men bur du i Estland lenge nok til å sjå kontrasten mellom samfunnet her og den russiske framstillinga av det, er det vanskeleg å ikkje bli engsteleg når bjørnen brummar.
Ein debatt om meir nyansert forståing av historia er viktig. Men det inntrykket vi sit att med etter å ha lese Nistad, minner likevel altfor om den versjonen Russland nyttar for å fremje sin politikk, som slett ikkje er å late Estland gå vegen mot eit velfungerande demokrati på eigne premissar, men heller splitt og hersk. I ein sum er dei politiske framlegga til Nistad framleis nok til å skremme estarane, og kanskje ikkje utan grunn. Dei minner rett og slett altfor mykje om ein stor, brummande nabo som under flyttinga av Bronsesoldaten kravde at ei lovleg, demokratisk estisk regjering skulle gå av.

Arnold Meri er død, men mange som hugsar deportasjonane i 1941 og 1949 lever. Av dei 920 000 etniske estarane som bur i Estland i dag er det få som ikkje har kjent nokon av dei over 30 000 som vart deporterte eller 100 000 som vart arresterte i etterkrigstida. Å ta tilbake historia om dette og gjennomarbeide ho på ein konstruktiv og balansert måte er ei gigantisk utfordring. Men det verste vi kan gjere er å bagatellisere desse trauma. Jau visst blir det gale å samanlikne deportasjonane med det eineståande tilfellet Holocaust, men for alle dei som faktisk vart sende til Sibir med heile familien og kom åleine tilbake gjer ikkje det saka betre.