Om ikkje å sove

I alle dei åra eg budde i Estland, var det ein ting med estarane eg stundom syntest var i meste laget: Mange trudde at Russland kunne få for seg å setje i gang ei destabilisering og snikerobring av naboland. Mange trudde at Russland kunne bruke russiskspråklege minoritetar i naboland som påskott og mellommenn, manipulere konflikten og etter kvart sende «humanitær bistand» og «fredsbevarande styrkar».

Men eg var frå Noreg, og i det lengste meinte difor min ryggmargsrefleks, kanskje i likskap med din, at dei overdreiv. Heile verdsbiletet var forma av Scorpions «Winds of change» og Fukuyamas «The End of History and the Last Man». Eit verkeleg aggressivt Russland passa ikkje inn i biletet.
No har mykje av det skjedd.

Kanskje stoppar det i Ukraina. Men det er ikkje sikkert. Det er ikkje lenger galskap å seie at ein stor europeisk krig er éi mogleg utvikling. Sakte set store maskineri seg i rørsle.
I dei baltiske landa er mange redde. Er vi dei neste, spør dei. Og dersom dei verkeleg skulle vere det, er det moglege å tenkje seg fleire scenario, ingen av dei hyggelege:

• NATO viser tenner akkurat i den grad at det skaper ein terrorbalanse, resultatet er ein ny kald krig.
• NATO-paktens artikkel 5 blir avslørt som ein bløff og alliansen går i oppløysing. Derifrå er det kvart land for seg.
• NATO er involvert i ein direkte militær konfrontasjon mellom atommakter.

Angela Merkel sa nyleg mykje mellom linjene, då ho stoppa seg sjølv før ho snakka om kva som kunne skje. Obama har forsikra dei aust-europeiske alliansepartnarane om at USA stiller opp. Putin har frå si side mint tydeleg om at Russland har atomvåpen. Det unemnelege er i ferd med å bli nemnt.

Jeg skaket av frost. Jeg fikk på mig klær.
Ute var glitrende stjernevær.
Bare en ulmende stripe i øst
varslet det samme som drømmens røst:

Dagen bakenom jordens rand
steg med et skjær av blod og brand,
steg med en angst så åndeløs,
at det var som om selve stjernene frøs!

Jeg tenkte: Nu er det noget som hender. -
Vår tid er forbi - Europa brenner!

Dette sa Arnulf Øverland. Den gongen vart det krig. Kva skjer no? Eg veit ikkje. Kanskje finst det håp. Kanskje er vi klokare no. Kanskje greier vi å halde oss vakne. Kanskje greier vi å unngå krig.

Men historia er ikkje slutt.

Kulturaviskrisa, ministeren og den upubliserte diktsamlinga

Estlands viktigaste kulturavis heiter Sirp ('Sigd') og kjem ut ein gong i veka. Namnet er ei interessant vidareutvikling av det sovjetiske namnet på kulturavisa: hammaren er borte, men sigden er der. I november 2013 har kulturavisa uventa vorte sentrum for eit mediasirkus som så langt mellom anna har ført til at kulturministeren har gått av. Og soga er ikkje over.

Sirp er eit blad for folk som kan lese. Tekstene er lange og går djupt inn i materien, bileta er relativt få og bladet blir trykt i svart-kvitt. Sidan 2005 har Kaarel Tarand vore sjefredaktør, og då hans åremål gjekk ut i år, var det utlyst ei konkurranse for å finne ny sjefredaktør.

Så langt, så vel: blant dei fire kandidatane var òg Tarand for ein ny periode. Forviklingane starta då han trekte seg som kandidat fordi han meiner rammevilkåra til den statleg finansierte kulturavisa ikkje gjer det mogleg å utvikle bladet på ein forsvarleg måte. Dagleg leiar Toomas Väljataga i stiftinga SA Kultuurileht, som driv bladet, fekk då eit problem, ettersom dei tre kandidatane ikkje vart funne eigna for jobben. Den 1. november kom nyheita om at konkurransen hadde «gått i vasken»: redaksjonssjef Lea Larin fekk halde i rattet inntil redaktør inntil rådet i stiftinga fekk tenkt seg om.

Knappe to veker seinare, den 13. november, eksploderte saka. Då kom nemleg nyheita om at den kontroversielle forfattaran Kaur Kender var konstituert til mellombels sjefredaktør inntil ny, ikkje tidfesta konkurranse blir gjennomførd. Kender er kjent for provokative spissformuleringar, opposisjon til det kulturelle etablissementet og samstundes ei temmeleg lojal haldning til dei leiande kreftene i den høgreliberalistiske regjeringa. Dette siste er nok ein nøkkel til å forstå korleis saka kunne ta av i den grad ho har gjort det.

Utviklinga vidara utløyste så sterke reaksjonar at affæren raskt fekk namlet kendergate. Har ein  mellombels konstituert sjefredaktør mandat til i løpet av kort tid gjere store endringar i både redaksjonell profil og stab? Det viste seg at Kender ville ha revolusjon. Alt dagen etter nyheita om at Kender tek over, vart to sentrale medarbeidarar permitterte: litteraturredaktøren, den anerkjende poeten Doris Kareva, og filmredaktøren Tarmo Teder. Kender ville inn med eigne folk og fornye det, og temmeleg fort melde òg essistikkredaktør Valle-Sten Maiste sin avgang.

Samstundes kom ei hittil ganske ukjent kulturgruppering i rampelyset: ZA/UM, der nettopp Kender stod sentralt, saman med Robert Kurvitz og Martin Luiga, som han no ville ha med seg inn i redaksjonen. På heimesida publiserte dei 14. november eit visjonsdokument for «fornying» av kulturavisa, som dei innleier med at Estland har fortent ei meir moderne kulturavis, og går vidare med å ville forandre nesten alt: mindre «negativ» kritikk av makthavarane, meir allsidig dekning av det politiske livet, mindre tett tekst og meir «luft», meir teknologi og data, melding av dataspel som ein naturleg del av kulturlivet, meir undersøkjande journalistikk, og ikkje minst mindre paranoia og meir tillit til staten.

Mange reagerte, og fort. Korleis er det mogleg at ein i staden for ein open og transparent prosess får inn ein kontroversiell mellombels konstituert redaktør til å gjere den leiande kulturavisa mindre oposisjonell og meir «regimelojal»? Kva prosessar er det som leier til dette, og kva rolle har regjeringa i det? Er det bestillingsverk?

Då kulturminister Rein Lang vart konfrontert med slike spørsmål, nekta han bastant for at regjeringa skulle ha lagt føringar for det redaksjonelle arbeidet i kulturavisa. Spaltene var fulle av spekulasjonar kring kva møte som hadde vore og ikkje, og kva det hadde vore snakk om. Medan Rein Lang nekta for å ha noka rolle, gjekk dagleg leiar Toomas Väljataga ut og opplevde seg misbrukt og gjort til syndebukk. I parlamentet kom det framlegg om mistillit til ministeren, men dette fekk ikkje fleirtal. Dette til trass vart kritikken til slutt så sterk at ministeren den 21. november likevel melde at han sjølv gjekk av som minister.

Samstundes gjorde konstituert redaktør Kender det klart at han ville brette opp ermane og om nødvendig ofre si mentale helse for å realisere visjonen om eit nytt Sirp. Men soga var ikkje over med det. Hans ZA/UM-kamerat Robert Kurvitz var nemleg i gang med å skrive melding av ei diktsamling som ikkje hadde kome ut. Det viste seg nemleg at en nye redaksjonen etter å ha sparka Doris Kareva hadde problem med å få inn poesistoff. Kurvitz hadde stor sans for dikta til Andres Aule, som han eit år tidlegare hadde fått tilsendt frå diktaren. Problemet var at Aule sjølv ikkje rekna samlinga som ferdig. Dette hindra ikkje Kurvitz i å skrive ei melding av samlinga, der han siterer fire dikt og attpåtil heilt tydeleg fastslår at det er synd forfattaren nektar å publisere samlinga.

Årvåkne lesarar har alt forstått at dette ikkje går an å gjere for ei kulturavis: det er eit grovt brot på opphavsretten å publisere ikkje utgivne tekstar mot opphavsmannens vilje. Ettersom det òg framgikk av artikkelteksten at det var det som vart gjort, hadde òg den konstituerte sjefredaktøren eit klart medansvar for overtrampet. Søndag 24. november gjekk Aule ut med eit innlegg i avisa Eesti Päevaleht der han gjer det klart at han ikkje ønsker pengar eller orsakingar, men meiner redaktøren bør trekkje seg etter eit slikt overtramp.

Få timar seinara, litt over midnatt i dag 25. november gjekk Kender ut melde at han tek sakene sine og går. Tekst er heilag, seier Kender, og feilen med Aule-tekstane er den einaste dei har gjort, men til gjengjeld så grov at dei ikkje kan bli sitjande. Samstundes går Kender langt i gi Aule ansvaret for at dei måtte gå, ettersom han «ikkje ville tilgi». Slik kan altså ein poet ved hjelp av dikt frå ei samling som ikkje er utgiven velte ein heil redaksjonell revolusjon.

På vel ei veke har Kender-redaksjonen kome og gått, og teke med seg ein heil kulturminister på vegen. Kva det neste blir, veit vi ikkje. Det er derimot liten grunn til å tru at Sirp- sirkuset er over.

Ny russisk Baltikums-strategi?

Heilt sidan sovjet-tida har det i Russland vore ein sterk tendens til å nekte å innsjå at dei baltiske landa er sjølvstendige «på ordentleg». Doktrinen om det såkalla «nære utland» har handla om at Russland framleis har særskilde rettar i det tidlegare Sovjet, og tanken om ein gong å gjenerobre dei baltiske landa har jamt ligge litt for nær.
Samstundes har tida arbeidd for Estland og dei andre baltiske landa. Kvar dag og kvart år med integrering i vestlege og europeiske strukturar har gjort prosessen litt meir irreversibel. Og alle dei baltiske landa har kome langt: EU og NATO i 2004, Schengen-området i 2007. Og no har Estland eit forsprang, med OECD-medlemskap i 2010 og overgang til euro frå 1. januar 2011.

Har alt dette endeleg fått Russland til å innsjå at det baltiske sjølvstendet har kome for å bli? Det meiner i alle fall den russiske historikaren Boris Sokolov, sitert i Postimees.
«Frå å støtte parti og russiske organisasjonar som ope orienterer seg mot Russland og drøymer om at Sovjetunion skal gjenfødast i ei eller anna form, går Russland stadig meir i retning av å støtte parti og blokker som ikkje berre støttar russiskspråklege veljarar, men som er villige til å møte krava til veljarane i Estland, Latvia og Litauen,» skriv Sokolov.

I Estland er Keskerakond (Senterpartiet) under leiing av Edgar Savisaar eit slikt parti, som i lokal målestokk er kjend som russarvennleg, men samstundes godt etablert som eit estisk parti. Dei har i Estland vore mykje kritisert for overlag varme relasjonar med Kreml, ikkje minst for samarbeidsavtalen med Putins maktparti "Foreinte Russland".

Er dette teikn på ei normalisering av tilhøva mellom Russland og dei baltiske landa? Eller tvert om ein slesk og utspekulert måte å infiltrere det baltiske politiske livet på? Eller ingen av delane? Keskerakond sjølv har ikkje lagt merke til store endringar, ifølgje Enn Eesmaa, som både er nestleiar i partiet og i utanrikskomiteen i det estiske parlamentet. Han meiner den mykje omsnakka samarbeidsavtalen ikkje fører til særleg hyppige kontaktar med det russiske maktpartiet.

Det er ikkje godt å vite med store naboar, og det er lite som tyder på at baltarane verken vil eller bør slutte å vere mistenksame overfor den russiske bjørnen. Eit meir utstrakt russisk samarbeid med etablerte parti som Keskerakond kan ha sine positive sider, men det kan òg føre til auka polarisering og dermed i ytste konsekvens destabilisering. Den som lever får sjå.

Umyndig eller 90-årsjubilant?

I fjor feira den sjølvstendige republikken Estland 90-års-jubileum. Nabolandet Russland legg til grunn at den same republikken då var ein umyndig syttenåring. Den ulike forståinga er ein nøkkel til å skjøne kvifor det er så mykje turbulens mellom grannane.

Estland og dei andre baltiske statane vart sjølvstendige i 1918 og har aldri slutta å eksistere. Dei vart ulovleg okkuperte av Sovjetunionen, først i 1940 og på nytt i 1944. Landa gjenoppretta sjølvstendet i 1991, dei siste russiske soldatane forlét Estland i 1994. Dei fleste vestlege landa godkjende aldri anneksjonen de jure, og institusjonar i eksil var berarar av kontinuiteten. Difor er dei baltiske landa prinsipielt noko anna enn andre «etterfølgjarstatar» til Sovjetunionen. Difor har dei som hadde røter i statane frå før krigen, særlege rettar. Dette er òg bakgrunnen for at det blir stilt krav om ein viss kjennskap til språk og kultur for at seinare innvandrarar skal få statsborgarskap. Det estiske prinsipielle synet handlar altså kort sagt om at det var ein folkerettsleg realitet at dei i sovjettida var ein suveren stat som vart ulovleg kolonisert.

Russland har eit ganske anna syn på saka og har heilt sidan Sovjetunionen fall, rekna Baltikum som eit område som høyrer naturleg til i deira interessesfære. Eit ferskt døme på det er eit lovframlegg som skal handsamast i Statsdumaen i Moskva som mange tolkar som eit svar på vedtaket i EU-parlamentet frå 2. april i år om europeisk samvit og totalitarisme. Russland har ei rekkje gonger kome med skuldingar om revisjonisme og rehabilitering av fascisme og nazisme i ein del europeiske land, særleg i Baltikum, men òg i Polen og Ukraina. I mange av tilfella har årsaka til irritasjonen eigentleg vore jamføring av dei kommunistiske regima med nazistiske og andre totalitære og valdelege regime, noko EU-vedtaket gjekk langt i å gjere til offisiell europeisk politikk. Det uroande vidt formulerte russiske lovframlegget kriminaliserer medverking til rehabilitering av nazistar og kollaboratørane deira. Det mest provoserande for Estland og dei andre baltiske landa er jurisdiksjonen, som er alle etterfølgjarstatar etter Sovjetunionen – eksplisitt medrekna dei baltiske landa – men altså ikkje andre land. Dette kan lesast som at den estiske staten i dag er fødd 20. august 1991, ikkje 24. februar 1918, og at Russland har særlege rettar i landet.

Kommunisme versus nazisme
Lovframlegget er bore fram av eit grunnsyn mange russisktalande i Estland deler, nemleg at det er blasfemi å samanlikne Sovjetunionen og Nazi-Tyskland, fordi Sovjet ofra så mykje for å knuse nazismen. Her finn vi bakgrunnen for striden om flyttinga av «bronsesoldaten» i Tallinn i 2007. Det handlar om at det for russarane er ein heilag verdi å kunne definere sine (for)fedrar som heltar og frigjerarar som sigra over den umenneskelege fascismen, medan den estiske vonde erfaringa er at dei same «frigjerarane» var okkupantar og seinare kolonistar i teneste for ei anna totalitær og like umenneskeleg okkupasjonsmakt.

Den sovjetisk okkupasjonen påførde landet enorme lidingar. Fleire titusen vart deporterte, hundre tusen utsette for stalinistisk terror. Éin ting er at Russland meiner landa gjekk frivillig inn i unionen, og når Estland konfronterer Russland med terroren, vil ein vanleg respons vere at det var vanskelege tider, at dei som hadde ansvaret, ikkje er identiske med den russiske staten i dag, og at det russiske folket fekk lide minst like mykje under dei destruktive sidene ved systemet. Alt dette er i og for seg sant, men samstundes i direkte strid med den dyrkinga av sigeren som moderne russisk nasjonsbygging legg så stor vekt på. Når ingen lenger har noko medansvar for ugjerningane, korleis kan Russland samstundes arve æra for å ha knust nazismen?

Grensestrid
Spørsmålet om kor gammal Republikken Estland er, ligg òg under overflata i det uløyste spørsmålet om grenseavtale. Den estisk-russiske grenselinja er i praksis ESSR-grensa som okkupasjonsmakta fastsette etter krigen. Dette gjer landet fem prosent mindre enn det var i mellomkrigstida. Estland er villig til å akseptere dette tapet, og difor kom dei to landa så langt at ein grenseavtale vart underteikna. Før ratifisering av den underteikna avtaleteksten i parlamentet la Estland til ei historisk innleiing som nemnde Tartu-freden frå 1920. Dette fekk den store grannen i aust til å trekkje tilbake sine underskrifter. Dette er bakgrunnen for at ein del av EUs og NATOs austgrense framleis er ei mellombels kontrollinje.

For Russland er det mykje som står på spel. Ei anerkjenning av at Estland i heile sovjettida var ulovleg okkupert, opnar i prinsippet både for territorielle og økonomiske krav, og sjølv om Estland truleg vil avstå frå slike, er perspektivet skummelt nok. Like skremmande er det at ei anerkjenning av den vonde sanninga om okkupasjonen ville gjere det langt vanskelegare å byggje den nye nasjonale identiteten på krigsromantikk og dyrking av heltestatusen frå krigen.

Objektivt sett måtte det nye sjølvstendige Estland bli ein hybrid, kjenneteikna både av å vere ei gjenoppretting av den gamle staten og av å måtte hanskast med arven frå sovjettida. Men kontinuiteten kan ikkje kastast på båten som prinsipp for sjølvstende. Det ville vere å snu situasjonen på hovudet, og landet ville sitje att med potensielt medansvar for sovjetisk statsgjeld og ikkje minst vidareføring av ei privilegert stilling for dei gamle undertrykkjarane. I ytste konsekvens ville det vere ei anerkjenning av at det er greitt å kolonisere ulovleg okkuperte statar, så lenge ein held stillinga lenge nok til å ha «hevd» på det oppnådde.

«Omvendt apartheid»
I det siste har fleire polemiske røyster, òg i Noreg, kalla krava til naturalisering av Sovjet-innvandrarane for «apartheid». Bakgrunnen er at vel ein tredjedel av dei russiskspråklege framleis står utan statsborgarskap. Det er utan tvil vanskeleg for russarar i det gjenoppretta Estland å finne sin identitet, men skal ein først jamføre med sørafrikanske tilhøve, er det meir nærliggjande å sjå nykomarane frå sovjettida som dei kvite, tidlegare privilegerte. Estarane måtte bite det i seg. Mange av dei russisktalande veit difor den dag i dag ikkje korleis det estiske folket eigentleg opplevde okkupasjonsåra og kor privilegerte dei sjølve var. Dei trudde alt var i orden, og greier ikkje å tolke det som kjem fram som anna enn aggressiv estisk sjåvinisme. Ved å manipulere denne tilstanden av sjokk og forvirring med ein massiv kampanje som konstruerer ei stor forteljing om russiske frigjerarar og «baltisk fascisme», gjer Kreml situasjonen langt vanskelegare.

Når begge partar meiner den andre har mest å be om forlating for, finst ingen enkle utvegar. Begge partar har eit ansvar. For Estland er det likevel utelukka å late den tidlegare okkupasjonsmakta definere korleis dei skal oppleve eiga historie. Arvtakaren til ei totalitær supermakt har eit særleg ansvar for å ta på alvor dei såra forgjengaren har påført nabolanda. Difor sit òg Russland med nøklane til forsoning mellom folkegruppene i Estland.

Denne kronikken står på trykk i Dag og Tid i dag. På nett: http://www.dagogtid.no/nyhet.cfm?nyhetid=1549

Offer og andre overgriparar?

Den 6. april hadde Bjørn Nistad ein interessant og fyldig kronikk i Klassekampen under overskrifta «Ofre og overgripere». Det er mykje ein kunne kommentert i den velskrivne og provoserande kommentaren, så eg kan jo byrje med det eg er samd med Nistad i: Det er absolutt rett at baltarane (og konkret estarane) bør erkjenne at historia ikkje er noko enkelt svart-kvitt-forteljing der dei sjølve alltid er offer. Dette er ein problematikk som er svært forståeleg på psykologisk grunnlag, og like vanskeleg å finne lettvinte løysingar på. Mange estarar forstår dette alt i dag, og eg helsar velkommen ønsket om ei nyansert historieforståing.
Når dette er sagt, synest eg ikkje at ein norsk lesar sit att med noko særleg nyansert bilete etter å lese kronikken i Klassekampen. Det er vesentleg skilnader mellom dei baltiske landa, så i det vidare vil eg halde meg til å kommentere den estiske situasjonen, som eg kjenner best. Det er tydeleg at Nistad kjenner den russiske versjonen av historia frå innsida, medan han kommenterer situasjonen for estarane som ein (informert men ikkje nøytral) utanforståande. Ei ærleg sak, det.

Kronikkforfattaren slår an tonen med å fortelje om den kreftsjuke Arnold Meri som mellom anna har vore leiar av Estlands antifascistiske komité og som har vore «plaget av en rettsprosess der estiske myndigheter hadde prøvd å få ham dømt for folkemord». Min første reaksjon når eg les denne retorisk effektive opninga er at ein gjennomsnittleg norsk lesar neppe vil ha ei forståing av kva Estlands antifascistiske komité er, langt mindre kva tyding ordet fascist vil ha for ein estar i denne samanhengen. Eg må bruke litt plass på å klargjere dette, ettersom ordet «anti-fascistiske» er eigna til å vekkje sympati hos norske lesarar.

For estarane er det ein del av den grunnleggjande livsopplevinga at dei i 50 år var fråtekne historia si. Dei som gjorde ein innsats for den sovjetiske sida, vart offisielt heidra og dekorert, og som Nistad er inne på hadde nok mange av dei ærlege nok motiv, uansett om den estiske opinionen ser dei som landssvikarar i dag. Men alle dei som kjempa mot den ulovlege okkupasjonen måtte vente eit halvt hundreår før dei fekk lov til å fortelje si historie, og den historia var at dei såg på tysk uniform som det einaste høvet dei hadde til å verje fedrelandet sitt. Når så mykje undertrykt historie og fortrengde minne kjem til overflata, og når offisiell sovjetisk propaganda har diskreditert seg sjølv så mykje at ein estar ikkje lenger vil tru på dei delane av den versjonen som trass alt var sann, er det mykje forlangt å vente at alt som kjem opp er særleg nyansert.

Men tilbake til den historiske forståinga av omgrepa fascisme og antifascisme: Estland har aldri hatt noko vesentleg organisert politisk rørsle som svarar til vanlege definisjonar på fascisme. På 1920-talet var Republikken Estland på mange måtar ein freistnad på å skape eit mønster-demokrati, men valordningane førte til ustabilitet og for små fraksjonar, og dette var med på å undergrave demokratiet. På 30-talet bana dette vegen for mindre demokratiske krefter og mildt diktatur, men ikkje for noko ein kan kalle fascisme. Det næraste måtte då vere den populære rørsla kring veteranane frå fridomskrigen (VAPSane), men statskuppet til krinsen kring Konstantin Päts og etableringa av regimet før andre verdskrigen var om noko eit kupp for å hindre at slike krefter skulle kome til makta. Vi kunne med ein viss rett hevde at kuppet var eit «anti-fascistisk statskupp».
Då den andre verdskrigen kom, og mange estarar etter kvart kjempa i tysk uniform, hadde dette ikkje noko å gjere med fascismen som ideologi. Det var det høvet dei såg for å forsvare landet mot eit regime dei hadde sett før – Stalin-regimet. Utan tvil fanst det krigsforbrytarar blant estarane på «tysk» side, og dette er noko Nistad kan ha rett i at mange estarar har vanskeleg for å takle. Men det gjer ikkje fascismen til nokon estisk ideologi.

Men så skjer det som på mange måtar har gjort orda fascisme og antifascisme til ubrukelege ord i estisk samanheng: Då Sovjetunionen går sigrande ut av verdskrigen, blir fascisme eit generelt skjellsord for alle estarar som ikkje er begeistra for sovjetmakta. Sjølvsagt blir alle dei som av ein eller annan grunn samarbeidde med tyskarane til fascistar, men det er berre byrjinga. Dei fleste estarar vil ha opplevd at nokon (som regel russisktalande) har kalla dei fascistar, og særleg var dei av estarane erke-fascistar som gav uttrykk for at dei ikkje såg på Sovjetunionen eller Russland som den store frigjeraren.
Det er dette ein estar høyrer når han eller ho høyrer om Estlands antifascistiske komité. Og mykje tyder på at dette heller ikkje ligg langt unna den tydinga komiteen sjølv legg i det. Dei fleste av medlemmene er russarar, i tillegg var altså same Arnold Meri aktiv saman med forfattaren Uno Laht som har ei fortid i NKVD, forgjengaren til KGB.
Komiteen har som føremål å granske nynazististisk ideologi og fiendskap mellom etniske grupper og slike tendensar i den estiske statsmakta. Underforstått: Dei meiner den estiske staten i dag har fascistiske og nazistiske tendensar.
Det er mykje ein kan kritisere den estiske staten for, men dette verkar likevel som ein bom på målet, og blir best forståeleg i lys av den bruken av «fascist» som estarane berre har vorte så altfor kjent med. Og det tristaste av alt er at nettopp denne bruken ofte er med på å gjere det nesten umogleg å få til ein fornuftig offentleg samtale om fascisme og nazisme i Estland.

Men så til prosessen mot Meri. At denne ikkje skulle vere ei rettferdig rettssak men ein propagandistisk farse er noko alle estarar har høyrt før, men då frå russisk side, der dei er altfor vane med å høyre ting som ikkje er sant. Om det skulle vere sant, har Russland sanneleg ikkje gjort det enkelt for estarane å innrømme det. Men det er heller ikkje grunn til å ta det for god fisk at det skulle vere rein propaganda å gjere etterkrigstida i Estland til ei kriminalhistorie. På mange måtar var det akkurat det ho var, og anten deportasjonane etter formelle definisjonar var folkemord, brotsverk mot menneska, eller noko anna, var dei eit så djupt traume for det estiske folket at det kjem til å ta mange tiår enno å kome over det. Ikkje minst fordi ein aldri har hatt høve til å ta oppgjeret før.

Dei 251 personane, blant dei spedborn og personar som ikkje kan ha hatt skuld i noko som helst, som vart sende til Sibir i krøttervogner, ein stor del av dei for å døy, fekk ikkje nokon rettargang, langt mindre fikk dei utsetjing eller fritak for å møte i retten på grunn av dårleg helse. Alt dette fekk Arnold Meri.
Det er godt mogleg han på sett og vis var ein ærleg og heilstøypt mann som heile livet meinte han kjempa for gode motiv. Men det gjer ikkje medansvaret hans for deportasjonane mindre. Vi får aldri vite kva dommen ville blitt, men etter sjølv å ha høyrt Arnold Meri fortelje i intervju at han såg på det han var med på som heilt vanleg reinsing av strategiske område for farlege element, er det vanskeleg å sjå på det som anna enn nødvendig for den psykiske helsa og rettskjensla til eit heilt folk at ein prøver å ta eit sivilisert oppgjer med dette.

Nistad går vidare med å nemne fem punkt i den baltiske historieforståinga som han meiner er skeiv. Han har nokre poeng, men fleire av dei kan opplevast som stråmannargumentasjon, ettersom det er relativt få estarar som vil ha eit så unyansert syn som analysen kan tyde på.
Eg har alt vore inne på kvifor eg meiner det er heilt villeiande å kalle regima i mellomkrigstida for fascistiske. Nistad har heilt rett i at det er gale å idyllisere desse regima, men dette er eit ukontroversielt standpunkt som ein stor del av den estiske opinionen vel vere samde med han i.
At ein «betydelig del» av folket skulle vere for innlemminga i Sovjetunionen gjer dei ikkje til eit demokratisk fleirtal – og dessutan hadde dei ikkje då sett den terroren som følgde i den første stalinistiske perioden.
Men særleg interessant er kommentaren om at dei hundretusena som «deltok i gjenoppbygginga» blir karakteriserte som okkupantar. Det er klart at det kan opplevast som himmelropande urettferdig for alle dei som trudde dei berre flytta til ein nyoppteken medlem i Sovjetunionen når ein estar kallar dei okkupantar. Det er ikkje vanskeleg å forstå at dette vil kjennast som unyansert sett frå russisk side. Og ikkje desto mindre vil det vere reinaste sanning sett frå estisk side. Det var ein okkupasjon med påfølgjande kolonisering, og det at dei hundretusena av russarar som kom ikkje var medvitne om dette opplevde det på ein annan måte, forandrar ikkje saka for estarane.

Det er tendensiøst når Nistad snakkar om det sjølvstendeperioden i mellomkrigstida som ein «parentes» i Baltikums historie. Gjer det at mindre og større stormakter har kjempa om, vunne og tapt herredømmet over områda i fleire hundre år det til ein parentes når urfolket oppnår sjølvstende?
Nasjonalstaten er historisk sett eit nytt fenomen uansett om vi snakkar om Norden, Baltikum eller andre land, og det verkar på ein pussig måte som om kronikken impliserer at denne konstruksjonen skulle vere meir naturleg i Skandinavia. Det er soleklart at tysk adel, svenske generalguvernørar og russiske embetsmenn er ein viktig del av historia om landa. Men størstedelen av folket i Estland var nettopp estarane. I 1934 – før andre verdskrigen gjorde ein tragisk slutt på både den tysk-baltiske og Estlands-svenske minoriteten -- utgjorde dei etniske estarane 88% av folketalet. Rett etter krigen utgjorde dei heile 97% av folketalet – i dag utgjer dei vel 68 prosent.
Det er vanskeleg å sjå på det som følgde som noko anna enn ei kolonisering, uansett kor uskuldige og bortnarra dei enkelte kolonistane måtte vere.

Mange russarar er truleg heilt uskuldige i at dei har fått inn storrussiske, sjåvinistiske haldningar med morsmjølka – men det er desse haldningane som lever når mange russiskspråklige ikkje ser det som relevant eller nødvendig å lære seg estisk. Det estiske folket har opplevd å vere truga av utsletting, og estisk som det einaste riksspråket (men med høve til å nytte russisk på lokalplan) ser – sei gjerne diverre – ut som den einaste løysinga som inneber reell integrering utan at det i praksis er estarane som mistar retten til å bruke morsmålet sitt i eige heimland. At dette er vanskeleg for mange av Estlands-russarane, kan vi godt forstå, og debatten held fram i Estland.

Atten år etter gjenopprettinga av sjølvstendet er estarane framleis prega av eksistensiell angst for å miste fridomen. Velmeinande vestlege meiner ofte dette er reine etterverknader og har lite å gjere med situasjonen i dag, men bur du i Estland lenge nok til å sjå kontrasten mellom samfunnet her og den russiske framstillinga av det, er det vanskeleg å ikkje bli engsteleg når bjørnen brummar.
Ein debatt om meir nyansert forståing av historia er viktig. Men det inntrykket vi sit att med etter å ha lese Nistad, minner likevel altfor om den versjonen Russland nyttar for å fremje sin politikk, som slett ikkje er å late Estland gå vegen mot eit velfungerande demokrati på eigne premissar, men heller splitt og hersk. I ein sum er dei politiske framlegga til Nistad framleis nok til å skremme estarane, og kanskje ikkje utan grunn. Dei minner rett og slett altfor mykje om ein stor, brummande nabo som under flyttinga av Bronsesoldaten kravde at ei lovleg, demokratisk estisk regjering skulle gå av.

Arnold Meri er død, men mange som hugsar deportasjonane i 1941 og 1949 lever. Av dei 920 000 etniske estarane som bur i Estland i dag er det få som ikkje har kjent nokon av dei over 30 000 som vart deporterte eller 100 000 som vart arresterte i etterkrigstida. Å ta tilbake historia om dette og gjennomarbeide ho på ein konstruktiv og balansert måte er ei gigantisk utfordring. Men det verste vi kan gjere er å bagatellisere desse trauma. Jau visst blir det gale å samanlikne deportasjonane med det eineståande tilfellet Holocaust, men for alle dei som faktisk vart sende til Sibir med heile familien og kom åleine tilbake gjer ikkje det saka betre.

Arnold Meri er død. Og Russland smir mens liket er varmt ...

Så vart Arnold Meri òg innhenta av det uunngåeelege natt til laurdag, vel tre månader før han ville fylt nitti. Rettsaka mot han er i prinsippet framleis open, men det er truleg at saka no blir lagt til sides. Dei fleste ser det nok som det viktige at han vart stilt til ansvar gjennom det at saka faktisk vart handsama i rettsapparatet.

Men Russland var raskt ute gongen og «smidde mens liket var varmt» - medan Estland helst ville dømme mannen for brotsverk mot menneskja ved deportasjonane under andre verdskrigen, meiner Russland at mannen ikkje er nok heidra for sine «heltegjerningar» gjennom berre frå før å vere Helt av Sovjetunionen, og Russlands president Dmitri Medvedev gav han i tillegg posthumt - få timar etter at han døydde (av lungekreft) - ein ny heidersorden.

Rett nok er det ikkje deportasjonane som utgjer «heltegjerningane» til Meri. Men ein klår illustrasjon på kor langt historieforståingane i dei to landa står frå kvarandre er det like fullt.

Kva er det som skjer i Helsingfors i dag?

Det er sanneleg lenge sidan eg har skrive blogg no, kvardagen har vore full av mykje anna, som slett ikkje har vore uinteressant, men heller ikkje blogg-stoff, eller så har eg berre ikkje fått tid til å skrive. I Estland har livet gått vidare, relativt fredeleg får vi seie, trass i at økonomisk vekst no er erstatta av økonomisk depresjon og mangel på arbeidkraft av stadig aukande arbeidsløyse.

Den russiske bjørnen har av og til brumma litt over grensa, men ikkje meir enn vi har vore vane med. Georgia-krigen er over og dominerer ikkje lenger nyhendebiletet., sjølv om det hender det kjem eit lite drypp. Røyrleidninga gjennom Austersjøen er det òg av og til snakk om, men alt i alt er det lite krisestemning og meir business as usual med omsyn til utanrikspolitikk og tryggleik.

Men etterdønningane etter bronsesoldaten, sure grynt fra Nasji og likesinna, ligg jo av og til og murrar under overflata. I Russland finst det framleis mange som ikkje er blide på Estland, og dei er ikkje redde for å bruke sterke ord, anten dei no trur på det dei seier eller ikkje. Det dei seier er i alle fall at Estlands-russarane er diskriminerte og undertrykte, og at Estland ikkje er noko demokrati, men eit diktatur som har innført ein rein Apartheid-politikk mot dei russiskspråklege.

For dei av oss som kjenner Estland innanfrå er det vanskeleg å ta slike utsegn alvorleg. Om det no finst nokon kjerne av sanning i det, så er han i så fall så liten at det knapt finst noko utgangspunkt for rasjonell debatt. Ein debatt om kva posisjon russisk skal ha i Estland er sjølvsagt heilt på sin plass, men då er det ein føresetnad at ein aksepterer utgangspunktet: at Estland er eit sjølvstendig land som vart okkupert i ly av kaoset i Andre verdskrigen og etter krigen først utsett for stalinistisk terror, deretter for ein medviten koloniseringspolitikk, før Sovjetunionens fall til slutt gjorde det mogleg for det estiske folket å gripe sjansen og få sjølvstendet tilbake. For dei av oss som aksepterer dette som eit utgangspunkt -- og der med aksepterer den grunnleggjande livsopplevinga til nesten alle estarar -- er det utfordrande å ha å gjere med meiningsmotstandarar som meiner sjølve premissa våre ikkje held mål.

Ein av dei som meiner det er sjølv slett ingen russisk Putin-ungdom, men ein finsk universitetslærer som heiter Johan Bäckman. Han har markert seg med uvanleg kvass kritikk av Estland -- kritikk av same slag som vi har vorte vane til frå Nasji, men ikkje frå finske akademikarar. Men trass i at han kallar Estland eit udemokratisk Apartheid-land, får han paradoksalt nok fritt reise til Estland og arrangere pressekonferanser her, utan at det gjer han mildare i ordvalet.

Den estisk-ætta finske forfattaren Sofi Oksanen og den estiske filmregissøren og forfattaren Imbi Paju har nyss redigert ei finsk-språkleg artikkelsamling med namnet Kaiken takana oli pelko ("Bakom alt låg frykten"), der dei prøver å få fram perspektiv på korleis Estland tapte historia si. Blant skribentane finst mange anerkjende analytikarar, politikarar, skribentar og forfattarar av ulike slag, frå Edward Lucas og Anne Applebaum via Estlands president Toomas Hendrik Ilves til Igor Kotjuh, forfattar og Estlands-russar.

I samband med lanseringa av denne artikkelsamlinga har forlaget WSOY i samarbeid med det finske audiovisuelle nasjonalarkivet og dei baltiske ambassadane i Finland skipa til eit seminar i Helsingfors som ber namnet Pelko muurin takana ("Frykt bak muren"), og dette har tydelegvis fått Bäckman og ein del av forbundsfellene hans til å gå heilt av skaftet. Framfor å engasjere seg i ein debatt ved å kome med motargument mot det dei reagerer på i artiklane eller i dokumentarfilmane som blir vist, vil Bäckman heller invitere 30 Putin-ungdommar til å demonstrere mot det dei karakteriserer som fascisme, revisjonisme og mykje anna stygt.

Og på toppen av det heile går det finske muslimske partiet ut og erklærer at dei vil delta i demonstrasjonen mot "historieforfalsking om Estland under andre verdskrigen og undertrykking av muslimar og russarar i Estland". At nokon er sinte og frustrerte, er ikkje vanskeleg å sjå, men for oss som kjenner Estland innanfrå er det heile så absurd at det er like får vi seier "Stopp verda, eg vil av!"

Korleis det ender, veit vi vel snart. Kanskje skjer det ikkje noko å skrive heim om -- kanskje blir heile demonstrasjonen berre ein storm i eit vassglas, slik den finske akademikaren Arto Lukkanen meiner. Slik han ser det, er dette byrjinga på slutten for Nasji, som ikkje lenger har full støtte hos styresmaktene og alt i alt lite att å fare med, anna enn desperate freistnader på å få merksemd.

Vi får håpe han har rett. Men sjølv ein slik storm kan vere nok til å skremme mange dersom media skuvar glaset oppunder nasen på oss.

Arnold Meri -- krigsforbrytar, helt eller stakkar?

Det er lenge sidan eg har hatt tid og overskudd til å blogge no. I mellomtida har det gått over eit år sidan dei mest dramatiske hendingane i Estland, og livet går vidare. Integrasjonsproblem og historieforståing er framleis på dagsordenen. Men den offentlege samtalen handlar likevel mest om andre ting, som budsjettkutt og sannsynlege økonomiske nedgangstider, parlamentarikarløner og mykje anna. Frå tid til anna brummar den russiske bjørnen litt irritert over eit eller anna. Og framleis er det langt fram -- om det i det heile er nokon veg dit -- til ei felles forståing av historia.

Men det er særleg ei aktuell sak som minner oss om dette, og det er rettssaka mot Arnold Meri. Om nokon skulle dra kjensel på etternamnet, er det kanskje fordi han er søskenbarnet til tidlegare president Lennart med same etternamnet. Men bortsett frå visse nedarva tendensar til sterk personlegdom er det ikkje mykje dei har felles, og ideologisk kan ein sjå dei nærast som motpolar.

Arnold vart fødd den 1. juli 1919 i Tallinn og er krigsveteran frå «Den store fedrelandskrigen» -- som dei fleste av oss i dag kallar andre verdskrigen -- og han var den første estaren som fekk status som «helt av Sovjetunionen». I sovjettida var han aktiv i det politiske livet i Estland.

Men dei seinare åra har det kome fram meir og meir som tyder på at den gamle mannen ikkje berre hadde ein utopisk draum som skilde seg frå dei fleste estarar hadde, men at han aktivt deltok i å skape det marerittet som har sett så djupe sår i den estiske folkesjela i dag. Stadig meir dokumentasjon har peika mot han ikkje berre var ein idealist (eller opportunist) som aksepterte sovjet-systemet, men at han var direkte delaktig i dei såkalla mars-deportasjonane i 1949, då til saman over 20 000 estarar -- alt frå eit tre dagar gammalt spedbarn til ei 95 år gammal kvinne -- vart sende til Sibir.


Arnold Meri verva seg i raudehæren i 1940. Han vart såra fire gonger i slag ved Porkhov, men heldt likevel stand. Det var i alle fall dette han i 1941 fekk krigsheltmedaljen sin for i 1941, og i 1948 fekk han Lenin-ordenen, men det er påstått at han eigentleg fekk heideren fordi han hadde gode kontaktar i partiet, medan den eigentlege helten ikkje var idelogisk korrekt og fekk fint greie seg utan.

I 1949 representerte han statsmakta som medlem i sentralkomiteen i EK(b)P og som leiar dei i kommunistiske ungdomsorganisasjonane. Seinare sat han mellom anna i Sovjetunionens øvste sovjet.

I 1995 vart det igangsett etterforsking av rolla til Meri i deportasjonane i Estland, og i august 2007 vart han formelt tiltala for folkemord. Og nyss no, tysdag den 20. mai, byrja sjølve prosessen i Kärdla på Hiiumaa. Sjølv erklærte Meri seg «ikkje skuldig» etter tiltalen.

Meri står ikkje tilbake for å gi intervju, og han er framleis stolt av å ha vore (av å vere?) helt av Sovjetunionen. Han innser at det hende ting som ikkje var bra, men han ser framleis ut til å meine at det han var med på i det store og heile var rett. Han nektar ikkje for å ha vore med på deportasjonane, men han meiner dei må tolkast som heilt nødvendig evakuering, slett ikkje som folkemord eller noko i den retning.

Som det framgår av tiltalen var Meri den som i 1949 hadde ansvaret for å ha tilsyn med gjennomføringa av deportasjonane i Hiiumaa-regionen. Han skulle passe på at akkurat dei rette vart sende til Sibir. I tillegg til dei konkrete oppgavene han fekk frå partiet, skal Meri og ha delteke frivillig i transport av dei deporterte. Tiltalen legg vekt på at sjølv om Meri gjorde det han gjorde etter ordre frå overordna i partiet, kan dette ikkje reknast som formildande i og med at han organiserte transporten på eige initiativ og heller ikkje har vist teikn til anger.

Når vi ser på korleis Meri sjølv tolkar det som hende den gongen, må vi tydelegvis prøve å setje oss inn i eit tankesett som er så langt frå det vi driv med til dagleg at det nesten gjer vondt. Han meiner at han berre administrerte avgjerdene til ei legitim regjering, og at deportasjonane sjølvsagt ikkje var trivelege, men derimot heilt nødvendige. Dette grunnar han med at kollektiviseringa elles ville medført motstand og vald, noko som deretter vil utløyst straffeaksjonar. Dermed meiner meiner han at deportasjonane faktisk spara folk for meir liding enn dei utsette folk for.

Aktor (Sirje Hunt) meinte at ei slik grunngjeving er karakteristisk for den stalinistiske ideologien i eit totalitært samfunn, men ikkje noko vi kan ta alvorleg i dag. Vidare gjorde han det klart at det å vise til høgare ideal og mål ikkje kan rettferdiggjere brotsverk mot menneskeslekta.

Forsvararen (Sven Sillar) meinte på si side at helsetilstanden til Meri bør vurderast igjen, ettersom det no er fire år sidan den 88 år gamle mannen vart undersøkt. Den gongen kom dei fram til at mannen er svært tunghøyrt og ikkje toler rettsmøter på meir enn eit par-tre timar. Forsvararen bad vidare om mange pausar. Aktoratet hadde ikkje noko problem med å gå med på dette, og førebels er vidare møter i saka utsett til doktoren får sagt sitt.

Etter rettsmøtet tysdag var Arnold i form til å gi intervju, men han ville helst late seg intervjue av dei russiske stasjonane, som han meiner er meir opne og vennlegare innstilt. Han gjorde det klart til journalistane at han først og fremst ville hindre vilkårleg maktbruk under deportasjonane, noko han ikkje fekk til så godt som han gjerne ville. Han meiner altså først og fremst at hans rolle i deportasjonane blir skeivt skildra.

Estarar flest er ikkje særleg glade i Arnold Meri. Den gamle mannen er av dei som gjerne har stått fram med sovjetiske medaljar 9. mai og som den dag i dag meiner at Sovjetunionen var heilt på sin plass, og dei fleste legg ikkje vekt på at dei ser han både som ein landssvikar og ein krigsforbrytar. Men frå russisk side er haldninga ei heilt anna. I dag vedtok den russiske statsdumaen ei erklæring til ei rekke estiske og europeiske instansar, der dei krev av prosessen mot Meri blir avslutta. Heile 426 av representantane røysta for erklæringa, der dei òg gjorde det klart at dei ser framferda til dei estiske styresmaktene mot 88-åringen som skammeleg.

På mange måtar er dette akkurat ei sak av den typen som kan bringe spenningane mellom historieforståingane til overflata igjen, og Meri sjølv er gjerne med på å spisse det til. Til dei russiske kanalane har han nemleg gjort det klart at han er overtydd om at heile rettsaka er eit politisk show. Det er ei tolking som passar godt med det russiske biletet av røyndomen. Ein leiar i Postimees meiner derimot at det ikkje berre er på høg tid prosessen kjem i gang -- det er på mange måtar altfor seint, ettersom fleire vitne har døydd medan saka vart førebudd. Avisa meiner at dei russiske journalistene er svært lite interessert i det faktiske innhaldet i rettsaka, til dømes forlet dei salen då dei ikkje lenger fekk bruke kamera. Det var altså ikkje meining i å følgje sjølve rettsforhandlingane.

Og som ein siste prikk over i-en har den russiske byene Gorno-Altaisk gått inn for å kalle opp ei ny gate etter Meri. Sovjetisk helt, russisk helt. Men altså ingen estisk helt.

Snart Schengen i lufta med

Den 21. desember vart Estland fullverdig medlem av Schengen-området, noko som mellom anna gjorde det langt lettare for dei som bur langs den latvisk-estiske grensa. Men for flytrafikken har lite endra seg, for der ville dei vente med å fullføre implementeringa. Passfridomen kjem her saman med innføringa av sommarruter den 30. mars. Samstundes vil det nye Schengen-tilpassa tilbygget ved Tallinn lufthamn Ülemiste bli teke i bruk.
Snart er det altså passfritt på flyplassane òg. Frå grensevakta si side, vel å merke.

I kveld kverv dei siste spora av jarnteppet

Statsminister Andrus Ansip kallar det som skjer ved midnatt til i morgon for den største hendinga i år. Når klokka slår tolv og kalenderen viser 21. desember, blir nemleg Estland (i likskap med Latvia, Litauen, Slovenia, Slovakia, Polen, Tsjekkia, Ungarn og Malta) fullverdig medlem i det europeiske grense- og politisamarbeidet. På flyplassane kjem reisande ikkje til å merke skilnadene før 29. mars 2008, men for land- og sjøtransporten forsvinn grensekontrollane altså før jul.
Mest har dette helst å seie på sørgrensa -- for no blir det mogleg å krysse den estisk-latviske grensa kvar og når som helst. Mange sidevegar som sidan sjølvstendet har vore gravne i to er no sett i stand og blir opna for trafikk. Ikkje minst er dette ei viktig hending for dei som bur i grensebyen Valga/Valka. Dei får endeleg høve til å gjere røyndom av det dei alt lenge har hatt som motto -- "Ein by -- to land". Med EU-midlar har dei til og med fått i stand eit flott rekreasjonsområde langs elva på begge sider av grensa, men til no har ein berre kunne nyte landskapet på ei side om gongen.
Denne historiske hendinga tyder slutten på nokre av dei siste formelle skilja mellom Aust- og Vest-Europa. Og kartet over Schengen-området seier sitt.

Maktspråk om menneskerettar. Igjen.

Er det ein ting vi kan vere sikre på, så er det at det med visse mellomrom kjem nye skuldingar frå russisk side om brot på menneskerettane i Estland. Denne gongen er det pressetalsmannen for det russiske utanriksdepartementet, Mikhail Kamynin, som tek opp tråden. I eit intervju i Izvestija (referert på estisk i Postimees) klagar han over det han ser som "doble standardar" i Europa -- kort sagt meiner han at ministerrådet EU burde vore gått langt hardare til verks med Estland og Latvia, sidan desse landa systematisk krenkjer menneskerettane til dei russiskspråklege.
Det er som regel lite nytt i slike meldingar -- det handlar denne gongen til dømes om statsborgarskapspolitikken (det er framleis mange som ikkje er statsborgarar), om haldningar til dei som kjempa på tysk side under krigen og om handsaminga av dei som demonstrerte mot flyttinga av bronsesoldaten i april.

Det er sjølvsagt heilt legitimt at Russland talar om menneskerettar, og det beste ville vore om dei tok det på alvor både heime og ute. Men det problematiske med desse utspela er at dei ber meir preg av propagandaåtak og tåkeleggjing enn av ønske om ein reell debatt. Det er nemleg svært sjeldan vi høyrer om konkrete døme på brot mot dei individuelle menneskerettane -- skuldingane er mest alltid diffuse og handlar om generelle tendensar. Då er det lite konkret att å svare på.

Det kan òg vere heilt legitimt å meine at dei russisktalande som minoritet skulle hatt fleire særrettar enn dei har no, i kraft av å vere så mange. Då får ein argumentere prinsipielt for dette. Men det er derimot problematisk å gjere dette til eit spørsmål om menneskerettar, når krava i realiteten handlar om særordningar som ville gi dei russisktalande særrettar som ingen andre minoritetsgrupper i landet skulle nyte godt av. Slike utspel handlar ikkje om ønske om dialog, men om maktspråk. Og det tristaste av alt er at nett dette maktspråket forsøplar debatten og gjer det vanskelegare å snakke skikkeleg om menneskerettar i Estland.

... sine hus uppå deim

Denne teksten stod som "Baksiderapporten" i Dag og Tid nr. 49 (7.-13. desember 2007).

Vi som bur i Tartu må opp i slik ei ukristeleg tid, skal vi nå eit morgonfly til Oslo. Det hjelper ikkje eingong om det eigentleg er Molde eller Ålesund vi skal til – det finst ingen innanriksflygingar i retning den estiske hovudstaden. – Jaså, til Noreg? Drosjesjåføren er i alle fall vak klokka halv tre om natta. – Ja, du skal vel byggje? Tene litt pengar?
Eg kjenner korleis ei varm kjensle breier seg i kroppen. Det vart rett nok aldri noko av den sjølvproletariseringa, men her er det i alle fall eit medmenneske som meiner eg like godt kunne vore ein av dei mange som reiser til Noreg for å gjere noko nevenyttig og kome heim med pengar til familien.
I går tala eg på eit norsk-estisk næringsseminar her i byen. Omsetjaren og kulturkjennaren, skreiv dei i avisa, og det siste visste eg ikkje sjølv. Nokre av dei andre som tala der visste forresten eit og anna om nordmenn. Til dømes at vi er ærlege til det naive. Eller var det omvendt? Korrupsjon vil vi alle fall ikkje vite av. Utvidar vi austover, byggjer vi heller våre eigne kraftverk enn å betale nokre småpengar under det rette bordet for få straum. Slik er vi.
Eg har høyrt det før, ikkje minst av nokre av dei mange estarane som reiser til Noreg for å byggje bitar av landet og andre hus. Nordmenn er ærlege på så rare stader, meiner dei. Som han erkekjeltringen dei jobba for ein stad oppe i ein dal. Han han gjekk ikkje av vegen for å snyte både kundar, leverandørar og skattefut, men ein dag bad han ein av estarane om å stikke og kjøpe Windows. – Kjøpe, spør estaren, kvifor det? Vi kan jo berre leggje inn frå denne plata her. Men nei, slikt vil ikkje nordmenn vite av.
Nuvel, eg er ikkje viss på at det var det mest typiske dømet dei hadde funne, men moro var det lell. Elles hadde nokre av seminardeltakarane i går fått med seg at levestandarden er lågare i Noreg enn i Estland. Greitt nok, lønene er fleire gonger større, men det er berre på papiret – alt er så dyrt at vi ikkje har råd til noko som helst i Noreg , og dessutan er det uansett ikkje noko att av pengane når dei horrible skattane er betalt, noko overærlege nordmenn sjølvsagt gjer.
Dessutan er det heilt uråd å vere sjølvstendig næringsdrivande i Noreg. Slike har nemleg ingen rettar i det heile, ikkje så mykje som eit lite trygdemedlemskap, og pensjon får dei heller ikkje.
Det er tydeleg at Noreg har mange slags ambassadørar som har drive folkeopplysning. Godt at det arbeidet er gjort, så eg kan konsentrere meg om andre ting. Det hadde jo vore for gale om folk skulle gå rundt og tru at mange nordmenn stort sett har det dei treng.
Vi er altså både fattige og naive midt i oljemilliardane våre. Likevel er det ikkje tvil om at det står høgt i kurs å vere norsk her sør for Finskebukta. Ikkje berre har vi både fjell (som vi sikkert meiner vi har bygd med eigne hender, glapp det likevel ut av nokon i ein svak augneblink) og fjordar og mange andre gode fiskar, men vi har aldri okkupert Estland. Det siste er det ikkje så mange av nabolanda som kan skilte med. Og så har vi Ibsen, Undset og Jon Fosse. Hurra for Noreg!
Det er mykje snakk om integrasjon i Estland for tida. Slik midt på natta kjem eg ikkje i hug nok av gymnasmatematikken til å kome på kva det er for noko, men sjølv trur eg at eg er ein stad mellom integrert og assimilert. Likevel kan det vere eit ork å vere ein som går mot straumen – er du verkeleg heilt norsk? Du er ikkje eksil-estar eller noko? Kvifor kom du hit for å lære språket vårt, når de har både fjell, fjordar og språk i Noreg? Det kan røyne på å vere ein raritet og lire av seg svar som du for lengst har slutta å tenkje på om du meiner eller ikkje.
Difor seier eg ikkje noko, berre nyt den varme kjensla av å vere eit vanleg menneske og let drosjesjåføren fortelje om slektningar som har vore både i Noreg, Sverige og Tyskland og tent seg nokre slantar i byggjenæringa. Ute fossar regnet ned, og det gjer det rett i, når det først er haust, og det hadde jo vore noko gale fatt om hausten ikkje kom, seier drosjesjåføren og svingar inn på rutebilstasjonen.
Eg takkar for turen og betalar for meg. Det heiter seg at eg har rett til å nekte å betale om sjåføren ikkje nyttar taksameter eller kan skrive ut maskinell kvittering. Det kunne han sikkert gjort, men då han leitar etter vekslepengane ber eg han berre behalde dei. Litt ekstra for nattarbeidet, seier eg. Ha ei god natt vidare! Han helsar og køyrer sin veg, sikkert overtydd om at han har møtt ein av dei mange som skal til Noreg for å byggje landet.
Nei, dette var kjekt, tenkjer eg på veg til gamlelandet og studia i nynorsk skriftkultur. No lyt eg sanneleg lage meg ein alternativ barndom til den nye estiske drosje-identiteten min.

Bør Estland ha fleire offisielle språk?

FNs spesialrapportør for rasisme har nett vore på offisiell vitjing i Estland. Spesialrapportøren Doudou Diene gjer heilt sikkert eit viktig arbeid når han reiser rundt til ulike land og vurderer tilstanden med omsyn til ulike former for rasisme og diskriminering.

I Estland kan det likevel verke som spesialrapportøren ikkje ser at det prinsipielle nokre gonger kan verke feil veg. Han gjer nemleg framlegg om at Estland, som har i underkant av 30% russiskspråklege innbyggjarar, burde hatt to offisielle språk: estisk og russisk.

Det er ingen som vil at russarar i Estland skal oppleve å bli diskriminerte, men faktum er at dei er ei innvandrargruppe, ikkje ein nasjonal minoritet i vanleg forstand. Det vil seie at utfordringa er integrasjon, ikkje "urfolksrettar".

Vidare kan det verke som om spesialrapportøren ikkje ser at det i tilfellet Estland ikkje er umogleg at russisk som likestilt med nasjonalspråket i praksis ville føre til diskriminering av majoriteten. Det kan vere vanskeleg å forstå for den som ikkje har levd ei stund i Estland, men det er faktisk slik at offisiell status til verdsspråket russisk ville føre til at estarar i praksis ikkje lenger ville ha rett til å få ordna ting på estisk i sitt eige heimland. Det er eit spørsmål om mentalitet og om ei historie som framleis er altfor nær.

På 80-talet var det estiske språket i stor fare for å bli fullstendig fortrengd av russisk . Takka vere sjølvstendet er det ikkje slik no -- det er i alle fall ikkje russisk som nett no trugar med å ta over. På den andre sida er det neppe nokon som vil påstå at det russiske språket på nokon måte skulle vere utsett for utryddingfare.

Men dette tyder ikkje at faren for estisk ikkje kan gjenoppstå. Vonleg kjem det ei tid då ein offisiell status til russisk ikkje ville setje det estiske språksamfunnet i fare. Men den tida er faktisk ikkje her no.

Estland sa nei til Nord Stream

Mange austeuropeiske land har uttrykt sinne og frustrasjon over at Russland og Tyskland gjekk inn for å byggje ei rørleidning på botnen av Austersjøen -- frå Vyborg til Greifswald -- utan å snakke med eller ta omsyn til interessene til nabolanda langs leidninga. For Estland har det store spørsmålet den siste tida vore om det er aktuelt å sleppe rørleidning inn i estisk farvatn, og i dag gjorde den estiske regjeringa ei viktig prinsipiell avgjerd:
Utbyggingsselskapet Nord Stream (der russiske Gazprom eig 51%) får ikkje tillating til å gjere forundersøkingar av havbotnen i estisk farvatn. Denne avgjerda er i prinsippet uavhengig av eit seinare nei til utbygging, og mange meinte at løyve burde blitt gitt til desse forundersøkingane, slik at ein kunne få eit betre grunnlag for argumentasjon. Finske miljøstyresmakter har tidlegare vurdert prosjektet svært negativt, og undersøkingar av havbotnen i estisk farvatn ville etter alt å døme gitt same resultat. For Estland er òg tryggingspolitiske argument svært sentrale -- landet kan ikkje utan vidare akseptere at russisk marine tek til å patruljere estisk farvatn for å "forsvare" rørleidninga, slik det har vore tale om. Dessutan ville undersøkingane gitt russiske interesser mykje strategisk informasjon om estiske naturressursar.
Ein av dei som er glade for avgjerda, er partileiar (IRL) Mart Laar, som meiner at utfallet er ein siger for sunn fornuft. Leiaren for det estiske utanrikspolitiske instituttet, Andres Kasekamp, er derimot kritisk til avgjerda, og meiner Estland gav frå seg høvet til å påverke prosessen vidare. Endel Lippmaa frå det estiske vitskapskademiet, som ofte blir sitert som ein autoritet i energispørsmål, meiner på si side at avgjerda var klok og rett.
Nord Stream er tilbakehaldne med kommentarar, men tek avgjerda til etterretning. Alternativet deira er no å gå attende til den opphavelege plana, der rørleidninga går gjennom finskebukta i finsk territorialfarvatn.